ਮੱਕੇ ਦੀ ਯਾਤਰਾ

ਜਦੋਂ ਗੁਰੁ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਈਰਾਨ ਪਹੁੰਚੇ ਅਤੇ ਉੱਥੋਂ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਟਾਪੂ ਟੱਪ ਕੇ ਮੱਕੇ ਪਹੁੰਚੇ, ਜੋ ਕਿ ਸਾਊਦੀ ਅਰੇਬੀਆ ਦੇ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਮੱਕਾ ਅਰਬ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ, ਇੱਥੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਧਰਮ ‘ਕਾਅਬਾ’ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਮੱਕੇ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਹਾਜੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ ਹਾਜੀਆਂ ਵਾਲਾ ਪਹਿਰਾਵਾ ਧਾਰਨ ਕਰਕੇ ਹੋਰ ਹਾਜੀਆਂ ਨਾਲ ਮੱਕੇ ਪੁੱਜੇ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੋਕ ਕਾਅਬੇ ਨੂੰ ਖੁਦਾ ਦਾ ਘਰ ਸਮਝਦੇ ਤੇ ਆਖਦੇ ਸਨ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਖੁਦਾ ਦਾ ਵਾਸਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ ਕਿ ਅੱਲਾ-ਤਾਲਾ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਹਰ ਸਮੇਂ ਹਰ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਇੱਕ ਅਜੀਬ ਕੌਤਕ ਵਰਤਾਇਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਕਾਅਬੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ਪੈਰ ਕਰਕੇ ਸੌਂ ਗਏ। ਇਕ ਹਾਜੀ ਨੇ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਸ਼ੋਰ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਕਿਹੜਾ ਕਾਫਰ ਰੱਬ ਦੇ ਘਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਪੈਰ ਕਰਕੇ ਸੁੱਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਹਾਜੀਆਂ ਦੀ ਭੀੜ ਲੱਗ ਗਈ। ਜੀਵਨ ਨਾਮ ਦੇ ਇੱਕ ਮੁਖੀ ਹਾਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਲੱਤ ਕੱਢ ਮਾਰੀ । ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਾਜੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਕੋਈ ਭੁੱਲ ਹੋ ਗਈ ਹੈ? ਕਾਜੀ ਨੇ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ, “ਰੱਬ ਦੇ ਘਰ ਵੱਲ ਪੈਰ ਕਰਕੇ ਸੁੱਤਾ ਏਂ, ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਪਾਪ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ?” ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਅੱਛਾ ਭਾਈ! ਖਫਾ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦਾ ਏਂ, ਜਿੱਧਰ ਖੁਦਾ ਦਾ ਘਰ ਨਹੀਂ, ਮੇਰੇ ਪੈਰ ਉਸ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਕਰ ਦੇਹ। ” ਕਾਜੀ ਜੀਵਨ ਨੇ ਕ੍ਰੋਧ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਲੱਤੋਂ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਘਸੀਟ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੈਰ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਕਰ ਦਿੱਤੇ । ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ ਸਿੱਧਾ ਹੋ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪੈਰ ਅਜੇ ਵੀ ਕਾਅਬੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ਹੀ ਸਨ, ਉਸ ਨੇ ਫਿਰ ਦੁਬਾਰਾ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਘਸੀਟ ਕੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਉਹ ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਬੜਾ ਹੈਰਾਨ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਹ ਜਿਸ ਵੀ ਪਾਸੈ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਪੈਰ ਕਰੇ, ਉਧਰ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਕਾਅਬਾ ਨਜ਼ਰ ਆਵੇ। ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਲੱਤੋਂ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਬਥੇਰਾ ਘੁਮਾਇਆ, ਪਰ ਕਾਅਬਾ ਉਸ ਨੂੰ ਓਧਰ ਹੀ ਦਿੱਸੇ, ਜਿੱਧਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਪੈਰ ਹੋਣ।

ਜੀਵਨ ਕਾਜ਼ੀ ਤੇ ਹੋਰ ਸਭ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਹਾਜੀ ਇਹ ਅਨੋਖਾ ਕੌਤਕ ਦੇਖ ਕੇ ਬੜੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਕੋਈ ਆਮ ਇਨਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਵਲੀ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਅੱਲ੍ਹਾ-ਤਾਲਾ ਦਾ ਵਾਸਾ ਸਿਰਫ ਕਾਅਬੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਉਹ ਤਾਂ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਕਣ-ਕਣ ਵਿੱਚ ਵਸਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਹੀ ਖੁਦਾ ਦਾ ਘਰ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਬਚਨ ਸੁਣ ਕੇ ਸਭ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਖੁਦਾ ਦਾ ਵਾਸਾ ਹਰ ਪਾਸੇ ਤੇ ਹਰ ਘਟ ਵਿਚ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭਨਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ‘ਤੇ ਢਹਿ ਕੇ ਕੀਤੀ ਗੁਸਤਾਖੀ ਲਈ ਮਾਫ਼ੀ ਮੰਗੀ । ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਾਲ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਾਜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਆ ਜੁੜੇ। ਕਾਜੀ ਰੁਕਨ ਦੀਨ ਓਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਗੂ ਸੀ। ਉਹ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਆਪਣੀ ਕੱਛ ਵਿਚਲੀ ਕਿਤਾਬ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਦੱਸੋ ਕਿ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ‘ਹਿੰਦੂ’ ਵੱਡਾ ਹੈ ਜਾਂ ‘ਮੁਸਲਮਾਨ’? ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਨਿਰਾ ਹਿੰਦੂ ਜਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੋਣ ਨਾਲ ਇਨਸਾਨ ਖੁਦਾ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਬੂਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਬਲਕਿ ਇਸ ਦੀ ਦਰਗਾਹ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਰੋਣਾ ਪਵੇਗਾ।

ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਬਚਨਾਂ ਨੂੰ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਇਉਂ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ: ‘ਪੁਛਨਿ ਫੋਲਿ ਕਿਤਾਬ ਨੋ ਹਿੰਦੂ ਵਡਾ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨੋਈ॥ ਬਾਬਾ ਆਖੇ ਹਾਜੀਆ ਸੁਭਿ ਅਮਲਾ ਬਾਝਹੁ ਦੋਨੋ ਰੋਈ॥’ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਮਹਾਨ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਰੁਕਨ ਦੀਨ ਸਮੇਤ ਸਾਰੇ ਕਾਜ਼ੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ‘ਤੇ ਢਹਿ ਪਏ ਅਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਤੁਸਾਂ ਸਾਡੇ ਮਨ ਦਾ ਹਨੇਰ ਦੂਰ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣਾ ਰਹਿਬਰ ਮੰਨਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦੀ ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਬਖ਼ਸ਼ੋ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਖੜਾਂ ਬਖ਼ਸ਼ੀ, ਜੋ ਕਿ ਕਾਜੀ ਰੁਕਨ ਦੀਨ ਨੇ ਬੜੇ ਆਦਰ-ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਹਾਜ਼ੀਆਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਮੱਕੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਟਿਕਾ ਦਿੱਤੀ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਇਸ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਆਪਣੀ ਬਾਣੀ ਵਿਚ ਇਉਂ ਕਰਦੇ ਹਨ : ‘ਧਰੀ ਨੀਸਾਣੀ ਕਉਸ ਦੀ ਮਕੇ ਅੰਦਰਿ ਪੂਜ ਕਰਾਈ।’

मक्का की यात्रा

जब गुरु नानक देव जी ईरान पहुंचे और वहां से समुद्री द्वीप पार कर मक्का पहुंचे, जो सऊदी अरब देश में है। मक्का अरब देश का एक शहर है, जहां मुस्लिमों का पवित्र स्थल ‘काबा’ स्थित है। मक्का की यात्रा करने वालों को हाजी कहा जाता है। गुरु नानक देव जी और भाई मरदाना जी हज पोशाक पहने हुए अन्य तीर्थयात्रियों के साथ मक्का पहुंचे। मुसलमान काबा को ईश्वर का घर मानते थे और कहते थे कि ईश्वर इसमें निवास करते हैं। गुरू साहिब जी ने उन्हें यह समझाने के लिए एक अजीब तरकीब अपनाई कि अल्लाह केवल एक स्थान पर ही नहीं, बल्कि हर समय हर जगह मौजूद है। गुरू साहिब जी रात को काबा की ओर पैर करके सोते थे। जब एक हाजी ने यह देखा तो चिल्लाया, “कौन काफिर भगवान के घर की ओर पैर करके सो रहा है?” वहाँ तीर्थयात्रियों की भीड़ थी।

जीवन नामक एक प्रमुख हाजी ने गुरु जी को बाहर निकाल दिया। गुरु जी ने काजी से पूछा कि क्या मुझसे कोई गलती हुई है? काजी ने गुस्से में कहा, “मैं भगवान के घर की ओर पैर करके सोया था। इससे बड़ा पाप और क्या हो सकता है?” गुरु जी ने कहा, “अच्छा भाई! मैं क्यों क्रोधित होता हूँ? मेरे पैरों को उस स्थान पर ले चलो जहाँ परमेश्वर का घर नहीं है। “काजी जीवन ने क्रोध में आकर गुरु जी के पैर पकड़ लिए और उन्हें घसीटते हुए उनके पैर दूसरी ओर मोड़ दिए।” लेकिन जब उसने सीधा होकर देखा तो गुरु साहिब जी के पैर अभी भी काबा की ओर ही थे। फिर उसने गुरु जी को फिर से दूसरी तरफ खींचा, लेकिन उसे यह देखकर बहुत आश्चर्य हुआ कि जिस तरफ भी उसने गुरु जी के पैर घुमाए, उसे वहीं काबा दिखाई दे रहा था। उसने गुरु जी के पैर पकड़ कर उन्हें घुमाया, लेकिन काबा उसे केवल वहीं दिखाई दिया जहां गुरु जी के पैर थे।

जीवन काजी और वहां उपस्थित सभी लोग यह अनोखा दृश्य देखकर आश्चर्यचकित हो गए। उन्हें एहसास हुआ कि यह कोई साधारण व्यक्ति नहीं, बल्कि कोई महान संत है। गुरू साहिब जी ने उन्हें समझाया कि अल्लाह का निवास केवल काबा में ही नहीं है, बल्कि वह संसार के कण-कण में निवास करता है, इसलिए यह सम्पूर्ण संसार ईश्वर का घर है। गुरु साहिब के वचनों को सुनकर सभी की आंखें खुल गईं और उन्हें विश्वास हो गया कि ईश्वर की उपस्थिति हर जगह और कण-कण में है। वे सभी गुरु के चरणों में गिर पड़े और अपनी धृष्टता के लिए क्षमा मांगने लगे। अगली सुबह, बहुत से तीर्थयात्री गुरु के पास चर्चा करने के लिए एकत्रित हुए। काजी रुकन दीन उनके नेता थे। उन्होंने गुरू साहिब जी से पूछा कि वे अपनी जेब में रखी किताब खोलें और बताएं कि उनके अनुसार ‘हिन्दू’ बड़ा है या ‘मुसलमान’? गुरु साहिब ने उत्तर दिया कि केवल हिंदू या मुसलमान होने से कोई व्यक्ति भगवान की नजर में स्वीकार्य नहीं हो जाता, बल्कि उसे भगवान के मंदिर में जाकर रोना होगा।

भाई गुरदास जी ने अपनी रचना में गुरु साहिब जी के शब्दों का वर्णन इस प्रकार किया है: ‘पुछनी फोली किताब नो हिंदू वादा की मुसलमानोई’। बाबा ने कहा, “हाजिया सुब्ही, तुम दोनों रो रही हो।” इस प्रकार, गुरु साहिब जी की महान विचारधारा और शिक्षाओं को सुनकर, रुकन दीन सहित सभी काजी गुरु जी के चरणों में गिर गए और कहा कि आपने हमारे मन के अंधकार को दूर कर दिया है, हम आपको अपना मार्गदर्शक मानते हैं। हमें इस बैठक का कुछ संकेत दीजिए। गुरु ने उन्हें अपनी प्रतिमा भेंट की, जिसे काजी रुकन दीन ने सभी तीर्थयात्रियों के दर्शन हेतु मक्का के अंदर सम्मानपूर्वक रख दिया। गुरू साहिब ने अपने भजनों में इस चिन्ह का उल्लेख इस प्रकार किया है: ‘प्रभु के चिन्ह की मक्का में पूजा की गई।’

Journey to Mecca

When Guru Nanak Dev Ji reached Iran and from there crossed the sea island to Mecca, which is in the country of Saudi Arabia. Mecca is a city in the Arab country, the Muslim shrine ‘Kaaba’ is located here. Those who visit Mecca are called Hajis. Guru Nanak Dev Ji and Bhai Mardana Ji, wearing the attire of Hajis, reached Mecca with other Hajis. Muslims considered Kaaba to be the house of God and said that God resides in it. Guru Sahib Ji used a strange trick to make them understand that Allah is not only in one place but is present everywhere at all times. Guru Sahib Ji slept with his feet towards the Kaaba at night. A Haji saw this and shouted that which infidel was sleeping with his feet towards the house of God. There was a crowd of Hajis there. A chief Haji named Jivan kicked Guru Ji.

Guru Ji asked the Qazi whether I had made any mistake? The Qazi said angrily, “I slept with my feet towards the house of God, what greater sin could there be?” Guru Ji said, “Good brother! Why are you angry? Make my feet go to the side where the house of God is not.” Qazi Jivan got angry and grabbed Guru Ji by the legs and dragged him to the other side. But when he straightened up and looked, Guru Sahib Ji’s feet were still towards the Kaaba. He then dragged Guru Ji again and made him go to the other side. But he was very surprised to see that whichever way he turned Guru Ji’s feet, he could see the Kaaba. He held Guru Ji by the legs and turned him around a lot, but the Kaaba could only be seen where Guru Ji’s feet were.

Jivan Qazi and all the others gathered, the Haji were very surprised to see this unique joke and they came to know that this was not an ordinary person, but it seemed to be a great saint. Guru Sahib Ji explained to them that the abode of Allah is not only in the Kaaba, but He resides in every particle of the world, therefore this entire world is the house of God. After listening to Guru Sahib Ji’s words, everyone’s eyes were opened and they became convinced that the abode of God is everywhere and in every corner. They all fell at the feet of Guru Ji and apologized for their insolence.

The next morning, many Hajis gathered around him to discuss with Guru Ji. Qazi Rukan Din was their leader. They started asking Guru Sahib Ji to open the book in his armpit and tell me whether according to you, ‘Hindu’ is greater or ‘Muslim’? Guru Sahib Ji replied that being a Hindu or a Muslim alone does not make a person acceptable in the eyes of God, but one will have to go to His Dargah and cry. Bhai Gurdas Ji has described Guru Sahib Ji’s words in his work as follows: ‘Puchni Foli Kitab No Hindu Vada Ki Musalmanoi. Baba said Hajiya Subhi Amla Baajhu Dono Roi.‘ Thus, after listening to Guru Sahib Ji’s great ideology and teachings, all the Qazis including Rukan Din fell at Guru Ji’s feet and said that you have removed the darkness of our minds, we consider you as our guide. Give us some sign of this meeting. Guru Ji gifted him his kharda, which Qazi Rukan Din placed inside Mecca with great respect for all the pilgrims. Guru Sahib mentions this sign in his hymns as follows: ‘The sign of the Lord was worshipped in Mecca.’